История Беларуси в составе Речи Посполитой, страница 37

ПАДЗЕЛЫ РЭЧЫ ПАСПАЛIТАЙ

хiсткi падмурак пад Рэч Паспалiтую. Уся гiсторыя Рэчы Паспалiтай ад Люблiна да трох падзелаў — гэта гiсторыя барацьбы народаў Вялiкага княства Лiтоўскага за сваю дзяржаўнасць, за права яе iснавання. Бяскроўная i крывавая, дыпламатычная i ўзброеная барацьба аслабляла змучаныя гвалтам дзяцжавы i ў эканамiчных, i ў палiтычных, i ў культурных адносiнах, рабiла Рэч Паспалiтую лёгкай здабычай суседнiх краiн.

Такiм чынам, Люблiнская унiя — гэта пачатак канца, згубы не толькi Вялiкага княства Лiтоўскага, але i Полыпчы як самастойных, незалежных дзяржаў. Гэта першы выток палiтычнага крызiсу Рэчы Паспалiтай.

Другiм вытокам крызiсу стаў палiтычны лад Рэчы Паспалiтай, якi заканамерна падрываў самыя асновы дзяржаўнасцi. Найболып небяспечным было спалучэнне знакамiтых "залатых шляхецкiх воль-насцей": выбранне манарха, iiЬегйт уеiо i "РасЪа сопуепiа", "канфедэрацыi" i "рокашы". Страцiўшы са смерцю Жыгiмонта II Аўгуста манархiчную дынастыю Ягелонаў, якая правiла амаль 200 гадоў, палякi не знайшлi ў сябе дзяржаўнай мудрасцi i адказнасцi за лёс бацькаўшчыны i не вылучылi нiводнай са шматлiкiх вядомых магнацкiх фамiлiй на каралеўскi пасад (як гэта здарылася ў Расii на пачатку XVII ст. пры адпаведных умовах). Яны пайшлi па шляху запрашэння манарха на польскi трон з суседнiх краiн. Сам гэты факт сведчыў аб iснаваннi глыбокiх супярэчнасцей у кiруючым стане дзяржавы. Практыка пошукаў гаспадара яшчэ болып паглыбляла гэтыя супярэчнасцi. У час бескаралеўя шляхецтва раз'ядноўвалася звычайна на процiлеглыя партыi: рускую, французскую, шведскую, аўстрыйскую, краiна апускалася ў бездань бязладдзя, анархii. Стэ-фан Баторый неўзабаве пасля свайго абрання адзначаў у лiсце да вiленскага павятовага сейма (жнiвень 1577 г.), што Рэч Паспалiтая ўсё больш апускаецца ў хаос "свавольства, анархii, гвалту i безза-коння", якiя губяць дзяржаву.

Выбранне манарха мела i такую адмоўную рысу, як подкуп. Ка-рупцыя стала звычайнай з'явай палiтычнага жыцця Рэчы Паспалiтай. Напрыклад, да сярэдзiны XVII ст. у асяроддзi польскай шляхты ўзнiк рух за скасаванне царкоўнай унii. Унiяцкi мiтрапалiт Календа ў 1688 г. быў вымушаны падкупляць сенатараў, каб захаваць унiю. У вынiку шырока распаўсюджанай карупцыi з грамадскай свядомасцi паступова знiкаюць такiя паняццi, як маральнасць, сумленне, год-яасць, грамадзянскi доўг, патрыятызм i iнш. Асабiсты iнтарэс прэвалiруе над усiм жыццём.

Выбары манархаў у Польшчы стваралi таксама падставу для зацiкаўленасцi суседнiх краiн у "хатнiх" справах Рэчы Паспалiтай; паступова яны ўцягваюцца ў вырашэнне польскiх спрэчак, у тым лiку i ўзброенай сiлай.

Такiм чынам, дастаткова было адной шляхецкай вольнасцi — выбрання караля, каб прывесцi дзяржаву да згубы. Але шляхта ка-

29. Зак. 5167.  225