Толкование слов. Лексико-семантическая категория антонимии, страница 58

Классификация антонимов производится исходя из их структурно-семантических свойств. Структурно антонимы подразделяются на однокоренные и разнокоренные. Первые различаются противоположными по значению приставками (хьадада-д1адада, т1авала-1овала, арада-чуда) или противоположность может образовываться при помощи приставки, придающей слову противоположный смысл (безам-цабезам, тоам-цатоам, культурный – некультурный, вкусный-невкусный).

Чаме-чамза – суффикс.

Особый тип антонимов представляет собой энантиосемия, или внутрисловная антонимия, т.е. противоположность значений внутри одного и того же слова, например: одолжить денег, оговориться (намеренно, нечаянно)

Антонимии.

Ма1анца ювзъенна (семантически) антонимии белгалонаш отттаяр. Антонимаш тохкаш болча 1илманхоша массане цхьатара белгалду: антонимаш гучадоакхар шоайла в1ашдухьала оттама ма1ан долча.

Семантически антонимаш тохкача хана цун юкъ-керте латташ бар в1ашдухьалене бола кхетам ба. Условешка хьежжа: меттаца дувзалурех а (контекстий оамал, ма1аний акцент) мета-арахьара а (сага ха, наьха говзал, цар поалхам); шита в1ашдухьаларачареха хила йши я бе-бе х1амаш, хилламаш, цул совг1а царга хьежжа дешашен.

Дувцача мета хиллам ше хиларах тара, антонимаш белгалъю дош д1аалара бокъонашца д1аг1оаг1ъяь йола ма1ан гайта в1ашдухьле санна.

В1ашдухьале 1илманца белгалъяр духлохаман а хьиспан а ларде латт. Доллаш да шин тайпара в1ашдухьлоттар:

1) Цхьан х1ама е дара чудоаг1аш дола в1ашдухьлоттар (цхьа х1ама е дар в1ашдухьала белгалдакхар);

2) Шин х1ама е дара юкъе йола в1ашдухьале (вахара-лелара юкъе йола в1ашадухьалоттараш).

«Г1инбухеи Къулбехье – ше кхачаш-дегадар лакхача лаг1а т1а эттача ца1долчун къоастамий в1ашдухьален белгалонаш я...    Бакъйола йист-моттигаш-м полюси ца-полюси, адамий фу е Адам-за фу хургъяр. Цкъадолчунна къоастам ба долаш хилара къоастам, шоалаг1а – долчарна юкъера къоастам, дола шиъ шоайла эргар»¹. Антонимични дешай дувзара юкъмоттиг белгалъю хьалхара тайпа в1ашдухьаленца.

Адамий практикана гойтамаг1а, дунен х1амай а хилламий а лерх1аме эргалонаш, уж кхетаярга диллача т1аэц шоайла йола в1ашдухьаленаш мо.

Антониме к1ийлен в1ашдухьале, ц хь а н   д о л а ш д о л ч у н   чура эргало я (мишталий а, белгалоний а, шоайларча юкъмоттигий а, болама а, лоаттам а,  ишта ц.т. а), цу долчун в1ашийдухьалара йист-моттигаш а я, цар п о л я р н и белгалъергаш а я: дейга – деза (дозалах), юхера – гаьнара (моттига д1оахалах), хьаллакхдала – 1олохдола, унахц1ено – лазар.

Антониме хьисапа к1ийле ю шоайла цатовча в1ашдухьалений тайпай кхетамаша. Ши кхетам в1ашдухьала хул: нагахь мо, хилламашта юкъе а, царгарча уйлашка а, тайпай кхетамо оттаяь йоккхаг1а эргалоний башхало хуле. Цу тайпа кхетамех х1арабар белгалбоаккх къаьсттача бакъчулоацамца. Шоайла духьаллувш дола тайпай цхьанбесса кхетамаш, б1арччача тайпай кхетамий белгало а йоацаш, цхьалхха шоайла деча керастеха латт; уж мишталлий а белгалоний а дац; е царех тара а дац. Цара, антониме хьисапа ло а ца боаккхаш, гучайоалаю «к1аьдъенна» в1ашдухьале: «доккха» - «доккхаза» (диста: «з1амига»), «къона» - «къоназа» е «къона» - «ха яха» (диста: «къаьна»). Цхьана ца торлуча духьалалуврий а духьалалаттарий а (контрарни а комплементарни а) кхетамий эргалонаш лексически дешай семантически юкъмоттигий II-г1еи III-г1еи дола тайпаш санна белгалъяьхай.

Х1анзар семантикан а лексикографен а белго, антонимии шерро кхетаю, духхьал мишталлий а овлаэргама дешай а гонахьа доавзув даь ца 1еш, семантически в1ашдухьалара дешашта а в1ашдухьаленна шийна а белггала типологии ярца. Из бе-бе хилара къоастамаш дергда вай.

1. К о н т р а р н и   в1 а ш д у хь а л е вайна хьагойт нийсъоттаяьча дукхален йист-моттигий симметрични маьженаша, шоашта юкъе, промежуточни оала юкъар-маьже хиларца: «къона» - < «къаьназа», «къоназа», «ха яха»...> - «къаьна», «шийла» - < «д1айхаза», «шийло», «мело»...> - «д1айха», иштта ц.т. а. Из, дукхаг1а даьржа в1ашдухьалений тайпа да; цу деша антониме лард а я, цун мишталл хьагойташ. Укхаза хьат1аъоза мегаргдар в1ашдухьалений керттера кхетамаш-координаташ, «юкъ» кхетаяйташ дараш: «аьрде» - «аьтте», «лакхе» - «лохе», «укхаза» - «цига», иштта ц.т. а.