Происхождение лексики белорусского языка, страница 5

джаны верабей, кЕдаўся каторы фЕлон на другЕ канец барака, зашываўся на пары, і чуваць было, як сапеў ён з пера-

прыводзЕ55 да пара дку свае думкЕ, пачуццi — то ж дагадзi чслаВеку,—i, аддыха55шы, набiра55ся смеласцi —

шэпты, сна чуваннЕ, уздь,хЕ. (Лыньк.)

АКТыўIIАН і I%iiiАЯ ЛЕКСТКА

‘. Аi )iЫIая характарьистыка

i iщ ужывання лексiка беларускай мовы падоii Ні и і ‚і і i пыўяую i пасiную.

i . и ии у н а й лексiкi ащ-iосяцца агульназразумелыя, ииіIін)і’жыналы{ыя слонысловы, пашыраI-ыя як у вуснай, так i иiи имоьий форме мовы. Такiх слой у беларускай мове больииысць: мацi, брат, чалавек, час, лета, хлеб, iiятнiца, чорны, б,iзка, тут i iнш.

iіасiўную лексiку складаюць слонысловы, якiя маюць адценне ўстарэласцi або навiзны. iх фармiраванне i функцыяяiраваiииие iви;ава з иI)ўиіьімi орацэсамi ў грамадстве, раз— вiццём панукi, Т)ХНiКi, Кулыуры мастацтва. З’яляюцца новыя прадметы, матэрыялы, рэчывы, з’явы, дзеяннi — лексiка беларускай мовы збагачаецца адпаведна iх назвамi:

мелан, бiёнiка, акрыл, сiнтэтычны iгалiмер, рызаграфiя.

Са зыикненнем некаторых прадмета, з’я, рэчыва, матэрыяла выходзяць з актъхнага жывання i iх назвы. Так, слонысловы аэраплан, iмрычак былi пашыраны ў 20-я гг., а зараз яны заменены новымi словамi-сiноыимамi самалёт, чайнiк.

§ 70. Устарэлыя слонысловы

СлоныСловы, якiя выйшлi са штодзённага жытку i таму атрымалi назву ‘ С т а р э л ы х; падзяляюцца на гiстарызмы i архаiзмы.

Г i с т а р ы з ма м i (грэч. іiiогiіо — гiстарычны) лiчацца назвы тых прадметаў, рэчыва, матэрыялаў, з’я, працэса, якiя выйшлi з актЩзтага жытку, сталi «гiсторыяй»: ура дiйк, вой г, цiвуп, аса днiк, харучжы, лучына, фальварак. Так, зараз забыты стары звычай у беларускiх паноў аддаваць сыно у сяляискiя сем’i, назна якога — дзядзькаванне — лiчыцца гiСтарызмам.

А р х а i з м ы (грэч. агсітаiо старажытны) устарэлыя слонысловы, якiя маюць адоаведаiкi сучаснай беларускай мове, паколькi тыл прадметы, з’явы, працэсы, назвамi якiх яны з’яляюцца, iст-туюць i наш час: iспыты — экзамены, лемантар — буква р, перст — палец, бортнiк — пчаляр, аграмант — чарнiла, ран дэлька — кастру]ы, калiта — сумка.

Хоць устарэлыя слонысловы i выйшлi з актынага жываняя, яны выкарыстоваюцца ў навуковым стылi, а таксама мастацкiх тэкстах для гтрадзiвага адлюстравакяя пэнаЙ гiстарычнай эпохi. Напрыклад: Про дкi Неслухо5’скiх ф)бывалё вайсковую службу 5’ Вялiкiм княстве Лiто5’скiм у чынах ротм!стра5’, харунжых, стражнiка5’ Брэсцкага вая:е

(Бр.) Лучнiк звiсае, нiбы звон, i тоiць нейкi сум .I’Iцч, ‘4

(К-с) Ахмiстрыня за медную ручку лёганька Пац’г,н,, і,

сябе вы фарбаваным беленькiя дзверы, пускаючы ту ди.,.

ядальню, Iмполя з Алесяю. (Ад.)

§ 7і. Неалагiзмы

Неалагiзмы (грэч. гео — новы, іоо — слова) — слонысловы, якiя зяiклi яядана i не страцiл адцення навiзны:

аэраджып, венераход, вiдэаэлектронiка, менталiтэт, светладыск, тэрмавёзар. Неалагiзмамi з’яляюцца i вядомыя. слонысловы з новым значэннем: камерцыйны дырэктар, ферме р, прыватызацыя, блiзкае замежжа.

Уваходзячы пасiны склад беларускай лексiкi, неалагiэмы хутка замацоваюцца ‘ мове i становяцца шырокажывальнымi. Так стала са словамi 20—30-х гг. калгас, выканкам, сельсавет, касмана5’т, касмад ром i iыия. Некаторыя неалагiзмы таго часу, яаадварот, сталi ўстарэлымi словамi:

НЭП, харчразвёрстка, камiсар, стаханавец.

Блiзкiя да неалагiзма а к а з i я н а л iз м ы — так званыл iндывiдуальна-атарскiя неалагiзмы, якiя ствараюцца гтiсьмеыкiкаiчиi i паэтами i маюць адценне навiзяьи толькi мастацкiм тэксце (кантэксце): На два рз рапто5’на заiстужыла. (У. ,Ц.) Гляджу i че магу iiаглядзецца па спакойчы, ,гль,5’на— д умны Нёман. (К-с) Я верую 5’ в”ччабыт. (Куii.)

§ 75. Прадмет i задачы лексiкаграфii

Л е кс i ка гра ф i я (грэч. іехiіо — якi адносiцца да слова, слонiкавы i гарію — пiшу) — раздзел мовазнаства, у якiм вывучаюцца тэорыя i практыка складання слоўаiка. У практычныя задачы лексiкаграфii ваходзiць эбор, сiстэматызацыя, фiксацыя лексiчнага матэрыялу,

тэарэтьгчныя — вызначэнне тыпа слонiка, прынцыпа размеркавання слоў у слонiкавых артыкулах, распрацоўка сiстэмы памет i прьіёма тлумачэния значэння слова. Складанне слоўнiка выклiкаецца разнастайиымi навуковымi, кулыурнымi i практычнымi патрэбнасцямi: растлумачьщь значэнне сло’, iх ужыванне, правагiiс, паходжанне, дапамагчьх авалоданнi замежнай мовай i iнш.