Происхождение лексики белорусского языка, страница 3

Асобны разрад iншамоных сло iнтэрнацыянальнага характару складаюць в а р в а р ы з м ы — слонысловы, якiя засёды знаходзяцца па-за лiтаратурнай мовай, не адiюстроваюцца слонiках, але якiя могуць быдь ужыты тэкстах любой мовы: а’кэй банжур, мерсi, пардон, салям, рог Гасшп.

§ 64. Развiiщё беларускай лексiкi ХХ ст.

Лексiчны склад любой мовы, у тым лiку i беларускай, пастаянна змякяецца i папаняецца пад уздзеяннем рэчаiснасцi. З аднаго боку, старыя слонысловы адыходзяць на другi план або вогуле знiкаюць, а з другога — iдзе папаненне слонiкавага складу новымi словамi, стылiстычная дыферэнцыяцьш слоя i iх значэнля.

У пачатку ХХ ст. пасля перамогi Кастрычнiка выяiку стварэляя СССР, новага дзяржанага апарату, узнiкнення новых сацыялiстычньих грамадскiх адносiн з актынага жЫтвання выйшлi многiя слонысловы: гараднiчы, земства, палiцэйскi, прыста5, соцкi i iлш. Вялiкiя эмелы сацыяльлым, эканамiчлым, палiтычным i кулыурным жыццi беларускага народа выклiкалi да жыцця новыя слонысловы: брыгадзiр, калгас, камсамол, лiкбез, наркамат, пяцiгодка, рабфак, сельсавет, стаханавец i iнш. Большасць з гэтых слоя у наш час перайшлi разрад пасiнай лексiкi беларускай мовы. Магутны здым беларускага клiгадрукавання i iнтэнсiнае пашырэнне сродка масавай камуаiкацыи 20—ЗО гг. ХХ ст.— газет, часопiса, радыё, тэатра, кiно i iнш. прывялi да СТЫЛIСТЫIЧлай дыферэнцыяцыi беларускай лексiкi i фармiравання пэНЫХ стылiстычных лласто слолiкавага складу беларускай мовы.

Кожлы этап гiстарычнага развiцця беларускага народа садзейлiча узбагачэнню лексiкi беларускай мовы: акцыя, аэробус, дагаворная цана, лазер, менеджэр, мiжпланетная сувязь, мiрнае суiснаванне, партызанская зона, рыи-ачныя адносiны, рэйкавая вайна.

Папаненне лексiчнага складу беларускай мовы наш час адбываецца за кошт асваелня: і) дыялектлых сло (яны жываюцца паралельна з лiтаратурнымi мове мастацкай лiтаратуры): радо5ка — чарга, бярно — бервяно, татусь — та та, мушыка — муха; 2) запазычанля: бiржа, брокер, прэзентацыя, чэк; З) наватвора: абставiны, выклiчкiк, назо5- нiк, навучэнец. Папаненне лексiкi адбьлзаецца i вынiку пераходу вузкаспецьгялытых тэрмiла у разрад агульнаўжынальных слоя: разрадка (мiжнароднай напружанасцi), гарызонты (навукi, вытворчасцi), рытм (жыцця, новабудолi).

На развiццё i збагачэнне лексiкi беларускай мовы значна ллываюць творы пiсьменнiка, дасканалая публiцыстыка, працы лiтаратура- i мовазнаца.

ЛЕКСIКА БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

ПАВОДЛЕ СФЕРЫ. ЖЫВАННЯ

§ 65. Агулыиая характарыстыка

Лексiка сучаснай беларускай мовы залежнасцi ад сферы жывання падзяляецца на агульнажывальыую i лексiку абмежаванага ўжывання.

Агульнажывальную лексiку складаюць слонысловы, пааiыраныя на ўсёй тэрыторЫи Беларусi, у вуснай i пiсьмовай формах мовы. Яны зразумелыя ўсiм людзям: дрэва, вулiца, рэчка, добры, белы, iсцi, пiсаць, прыгожа, зысока, сем i iнш. Побач з агульнажывалЫиымi сустракаюцца слонысловы, якiя распасюджааы толькi асобнай мясцонасцi цi сярод людзей адной арафееii або i’алiны вавукi. Такiя слонысловы адносяцца да лексiкi абмежаванага жывання. Яна падзяляецца на дыялектную, спецыяльяую i жаргонную.

§ 66. Дыялектная лексiка

дыялектнымi (або дыялектызмамi) лiчацца слонысловы, ужыванне якiх абмежавана пэнай тэрыторыяй. Явы выкарыстоўваюцца 5 паночна-сходвiх, паднёва-заходнiх

сярэднебеларускiх народных гаворках. Напрыклад: ясёнка палiто’, шалiнока хустка’, гарлянка раслiНа, якая выкарыстоваецца пры лячэннi захворванвя горла’, макрьща што расце на мокрым месцы’, эмануць дыялектныя слонысловы падзяляюцца на пяць разрада:

і) ле к с i ч н ы я дыялектызмы, сярод якiх у сваю чаргу выдзяляюьа . налексiчныя i этнаграфiчвъiя. У л а с н ал

с i ч н ы я дыялектызмы — гэта мясцовыя назвы агульнавядомых прадмета, якасцей, дэеяння, з’я у лiтаратурнай мове iм адпавядаюць слонысловы з iншай асi-ювай: кавеня чарга, полак столь селядоршы срэднi жупiць рыць’. Э т н а г р а ф i ч н ы я дыялектыэМы называюць мясцовыя прадметы хатняга жытку, адзенче, абутк, пабудовы, сельскагаспадарчыя прылады г. д. Напрыклад: блiнцоука у якой рашчывяюць цеста на б4ны’, клешкi

якiх падвептваюць цыбулю на зiму’, парц.иiк рознаколерная спаднiца’;

2) с е м а н т ы ч ны я дыялектызмъi — слонысловы, якiя жываюцца i лiтаратурнай, i дьгялектнай мове, але ‘дрпзнiваюцца лексiчным значэннем: косы лiт.) прычкi’