Происхождение лексики белорусского языка, страница 2

Пранiкненне запазычаных слоя у беларускую мову началося яшчэ часы сходнеславянскага адзiнства. Да данiх запазычання адносяцца, у асноным, слонысловы з неславянскiх мо — з грэчаскай: аладкi, агурок, каме дыя, парус, карабель; лiтоскай: клукя, св/ран, жвiр, кубел; цюркскiх мо (пераважна з татарскай): iзюм, баклажан, барабан, кiнжал, каравул; iтальянскай: как цэрт, лютня; французскай: марш, тарыф; нямецкай: грунт, фунт, лiхтар. У наш час запазычаная лексiка з неславянскiх мо трапляе беларускi слонiк пераважяа праз рускую i польскую, радзей праз чэшскую мову, з грэчаскай праз рускую цi польскую: амнiстыя, аУтаномiя, гегемон, бактэрыя; з лацiнскай ттраз рускую, польскую цi чэшскую: дэкам, камялюш, дэлегат, кангрэс, школа, каляндар; з нямецкай праз польскую цi рускую:

гакак, рахукак, слесар, касiр, бухгалтар, кошт; з французскай праз польскую i рускую: аван цюра, асамблея, аташэ, дэмо, акамманемент, дырыжор; з англiйскай праз рускую:

iнтэрв’ю, iммарт, лiдэр, джэм, ке кс, пудзiнг.

А с н о ны я пр ы м е т ы запазычаных слоя з неславянскiх но наступныя: грэцызма — пачатковыя гукi [а], [э]: акiян, а5’тамат, этап, эмоха; зычны [ф] у пачатку слова: фiлалогiя, фантазiя; спалучэннi зычных [кс], [ск], [пс], [мп], [мв] у сярэдзiне слова: аксiёма, дыск, элiпс, сiмптом, сiмвал; прыстакi а-, ан- (ана-), анты-, эў-: агамiя, ангiдрыд, антысептык, э5фемiзм, суфiксы -ад (а), -iд (а), -iк(а), -iск-, -ос(-ас): лампада, м/рамiда, граф/ка, абелiск, хаос, тэрмас, мафас; лад i н iз ма ў — суфiксы -ум, -ус, -та р, -ент (-энт), -ур (а), -цы (я), -ат: акварыум, кон ус, аратар, агiтатар, дыктатура, града цыя, амарат, гiдрат; г е рм а н i з- ма ў — спалучэннi зычных [шт], [шп] у пачатку слова:

штык, штаты, шмiль; спалучэнне [хт] у сярэдзiне слова:

вахта, шахта; канцавая частка — майстар: капельмайстар, хормайстар; запазычання з французскай мов Ы — канцавыя спалучэннi анс, ёр, аж(яж): сеанс, аванс, суфлёр, багаж, пляж; спалучэннi бю, ню, пю, фю, уа, уэ, лье, нье, цье, сье: бюлетэнь, гвю, капюшон, фюзеляж, дуэль, атэлье, вiньетка, ран цье, канферансье, канцавыя нацiскныя [о], [э], [у], [е]: трумо, кашкэ, рагу, фiле; запазычанняу з англiискаи мовы — каНцавыя спалучэнвi ер(эр), iнг(ынг): фермер, блюмiнг; пачатковае спалучэнне дж: джоуль, джаз.

Значную частку iншамоных слоя у беларускай мове складаюць запазычаннi са с л а ня н с к i х мо , у аснокым, з польскай, рускай i краiнскай.

Пранiкненне сло з поль ска й мовы пачалося яшчэ старажытныя часы (прыкладна з другой палавiны ХУI ст.). Гэты працэс аса блiва актывiзуецца ХУII ст., калi частка беларускiх зямель аказалася залежнасдi ад Рэчы Паспалiтай. Ен працягваецца i больш познi час (ХIХ— ХХ ст.). Асноныя прыметы паланiзма — спалучэннi ен(эн), ён(он): енк, парэнчы, наконт; спалучэнне дл кудлаты; спалучэнне лу гiамiж зычными: слуп, тлусты; зычны [цI на месцы [ч]: цуд (рус. чудо), цудо5ны (рус. чудесный); суфiкс —унак: ратунак, падарунак, пацалукак.

Самую вялiкую па колькасцi слоя гругiу складаюць запазычаннi з ру с к а й мовы. Адны з iх узяты без змен марфемнай будовы а плот, аказаць; другiя — са зменамi марфемнай будовы: адсутнiчаць, выключны, плошча, пра далжалькiк; трэцiя створаны з беларускага монага матэрыялу на узор адпаведI-тых рускiх сло ажьщцяленне — осуществление, абвяржэнне — опровержение, адкагалосны — единогласный, безабарокны — беззащитный.

У ВынiКу цеснага кантакту беларускага народа з украiнскiм у беларускай мове замацавалiся такiя кр а i н iз мы, як прыгадаць, бадзёры, журьщца, чубаты, боршч, варэнiк. узбагачэiiiiе беларускай лексiкi краiнiзмамi найбольш iнтэнсiў на адбывалася з iiершай палавiны ХУII ст. пасля перамяшчэння цэнтра правасланай кулыуры з Вiльнi Кiе. Пранiкненню ‘ беларускую мову краiнскiх слой са. дзейнiчалi пiсьменнiкi, якiя паходзiлi з Украiны, але стваралi свае тноры на беларускiх землях («Казанне пахавальнае М. Сматрьщкага, і620). Традыцыi краiнскай мовы аказалiся найбольш устойлiвымi беларускiм народна-гутарковым маўленнi, чым у лiтаратурнай мове: докя — дачка, худоба — жывёла.

Значную частку запазычаных слоя у беларускай складаюдь i н т э р н а ц ы я л i з мы — слонысловы, аднолькавыя к блiзкiя па гучаннi i значэнвi, пашыраньхя не менш чым трох няроднасных мовах (параўн.: бел. тэатр, ням. Тие англ. іiеаге, франц. іiеаге, iсп. еаго, пол. еаг, театър, серб. театр). Iнтэрнацыянальная -лексiка выкарысто ваецца ва сiх стылях сучаснай беларускай мовы, але чсцей за сё адэначаедца навукова-тэхнiчнай лiтаратуры. Многа iнтэрнацыянальных слоя у складзе лiтаратуразна чай i мовазначай тэрмiналогii: алегорыя, бала да, драма, мар фалогiя, сiнтаксiс.