Происхождение лексики белорусского языка

ЛЕКСIКА БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

ПАВОДЛЕ ПАХОДЖАННЯ

Агулыная характарыстыка

Слоўнiкавы склад сучаснай беларускай мовы фармiравалася на працягу многiх стагоддзяў. Адны словы дайшлi з часу агульнаславянскага адзiнства  (III тысячагоддзе н. э.— другая палавiна I  тысячагоддзя н. э.), другiя належаць да гульнасходнеславянскага перыяду (VIIст.), трэцiя знiклi эпоху фармiравання мовы беларускай народнасцi i нацьи (ХIУ—ХХ ст.). Паводле крынiц характару гтаходжання беларуская лексiка падзяляецца на дзве гругты: спрадвечна беларуская (уключае сябе агульнаславянскiя, усходнеславянскiя i ўласнабеларускiя словы) i запазычаная (з блiзкароднасных славянскiх i неславянскiх моу).

Спрадвечна беларуская лексiка — гэта словы, перайшлi ў беларускую мову з агульнаславянскай i агульнаусходнеславянскай  мовы або тварылiся на аснове ўласна беларускага лексiчнага матэрыялу рознымi спосабамi. Агульнаславянск лексiка—пэўны пласт слоўнiкавага складу сучасных славянскiх, у тым лiку i беларускай моў, атрыманы спадчыну ад праславянскай мовы. Яго ўваходзяць словы агульнаславянскага паходжанні:

сын, брат, нос, дом, птушка, дэверы, парог, белыя, у тэматычным плане агулънаславянская лексiка ахоплiвае разнастайныя сферы матэрыяльнага i духонага жыцця: назвы асоб, у тым лiку паняццi роднасцi i сваяцтва: чалавек, дзед, свёкар, сястра, унук; частак цела: рука, вока, жывой i нежывой прыроды: бык, рыба, заяц, пчала, мароз, ва да, снег, вецер; раслiн i iх сукупяасцей: лес, мох, трава, гарох; пора года i адрэзка часу: зiма, лета, дзень, ноч, ракёца; геаграфiчных аб’екта: зямля, возера, рака; прылад:

барана, каса, серп; прадмета зброi: лук, страла; прадукта харчавання: хлеб, мёд, пiва; адцягненых паняццяў жьщця: радасць, бяда; дзеяння: iсцi, несцi, плесцi, спяваць; лiкаў: сем, два, дзесяць, сто; колера i якасцей: малады, хiтры. Многiя з прыведзеных слоя i зараз ужываюцца ва сiх славянскiх мовах (або большасцi iх), гтаран.: бел. галава, рус. голова, укр. голова, пол. іоча, чэш. балг. глава. да агульнаславянскай лексiкi адносiцца большасць займеннiка i службовых слой (прыназонiкi, злучнiкi).

Ў беларускай мове агульнаславянскiя словы набылi своеасаблiвае фанетычнае аблiчча. Яны характарызуюцца понагалоссем, дзеканнем, цеканнем, яканнем, прыстанымi гукамi: галава, дзед, несці, пячы, восень. Па колькасцi

гiстарычны пласт лексiкi адносна невялiкi (прыкладна ўсiх слоя, якiмi мы карыстаемся), але па частаце ўжывання — адзiн з самых актыных (агульнаславянскія складаюць 50 працэнтаў з тысячы найбольш частых беларускай мовы).

Усходнеславянская лексiка — цэны пласт слонiкавага складу беларускай, рускай i краiнскай моу, утварэнне якога адносiцца да перыяду выдзялення i самастойнага жыцця ўсходнiх славян. У яго ваходзяць агульiiаславянскiя слонысловы, якiя выйшлi з ужытку паднёвазаходнеславянскiх мовах: ганец, куст, лог, са бака, сям’я, сорак, дзевяноста, харошы; новатварэннi, ўзыходняй базай якiх бы агульнаславянскi лексiчнiы фонд, i якiя або знiкалi адначасова ваўсiх усходнеславянскiх мовах, або пранiкалi з адной мовы другую i станавiлiся агульным здабыткам ботчыка, пiсар, намеснiк, карчма, дваранiн. Да ўсходнеславянскай лексiкi належаць таксама словы аднаго гукавога афармлення, але рознага значэння кожнай мове: бел. буймы (вялiкi, значны), рус. буйный (буян), укр. буйнай (пыпшы) або твораныя ад розных каранёў, але якiя iснуюць ваўсiх  усходнеславянскiх мовах для выражэння адных паняццяў: бел. малохаць, рус. пугать, укр.. У тэматычным плане сходнеславянская лексiка багатая i разнастайная: гэта i назвы жывой i нежывой прыроды: леў, кошка, камар, корань, кара; раслiн i iх сукупнасцей асiка, вяз, сад, куст; i слонысловы, звязаныя з гаспадарчай дзейнасцю чалавека, земляробствам, жывёлагадоляй, паляванвем: плуг, пшанiца, ба ран, карова, свiнмл, даiць, стрыгчы i iнш. Усходнеславянская лексiка разам з агульнаславянскай складае найболыиiую i самую стойлiвую частку слойвiкавага запасу беларускай мовы.

Ўласнабеларуская лексiка —пэны пласт слоўнiкавага складу беларускай мовы, якi ўтварае яе нацыянальни-iую спецыфiку параўнаня i з лексiкай блiзкароднасных усходнеславянскiх моу. Уласнабеларускiя словы пачалi знiкаць у перыяд фармiраваняя беларускай народнасцi (ХiУ—ХУii ст.), а потым i нацыi (ХIХ—ХХ ст.). Да ласнабеларускай лексiкi адносяцца слонысловы, якiя жывалiся на большай частцы сходнеславянскай тэрыторЫи, але агульнажывалънымi сталi толькi беларускай мове: абапал, ачующь, ухам/ць, поспех, волат; слонысловы, утвораяыя ад агульнаславянскiх каранё пры дагтамозе ласнабеларуск.iх словатваральньЫх сродка: сейбiт, араты, мазасяваць; слонысловы

беларускiх гаворак: вусны, скiвiца, высаламiць, хустка, асiлак, гасмадар; слонысловы, якiя абазначаюць уласнабеларускiя этнiчныя паняццi i рэалii: крыжачок, лявонiха — беларускiя народныя танцы, голiкi, дранiкi, канюшы — страны з булъбы; слонысловы, якiя адлюстроваюць далейшы рост прадукцыйных сiл, вытворчасцi беларускай нацьи, яе грамадскiх адносiн, кулыуры, эканомiкi: вытворчасць, дамаможнiк, пра ктыкаванне, ветравей.

§ 62. Загiазычаная лексiка беларускай мове

Загтазычаная лексiка — пэныгтластслонiкавага складу беларускай мовы, якi фармiравася на працягу ўсяго гiстарычнага пермяду яе развiцця, рознымi шляхамi пры заемадзеяннi з iшцымi мовамi. Прычына запазычання слой — сацыяльна-эканамiчныя, дзяржана-палiтьныя зносiны памiж народамi. Папаненне лексiкi iншамоўнымi словами адбываецца непасрэдна з мо-крынiц i праз пасрэдкiцтва iншых мо двума шляхамi: вусвым (у вышку непасрэдыых моных зносiн) i пiсьмовым (праз каiгi, газеты, афiцыйныя дакументы, пераклады, ггрыватную перагiiску). Адрознiваюць загiазычаннi з неславянскiх i са славянскiх