Беларуская мова: Уводзіны ў навуку аб мове. Фанетыка. Граматыка, страница 3

Беларуская мова адносіцца да індаеўрапейскай сям’і моў. Паводле навуковай тэорыі аб існаванні індаеўрапейскай расы, практычна ўсе еўрапейскія і частка азіяцкіх народаў маюць адзіную прарадзіму, а іх мовы ўзыходзяць да адзінай мовы-крыніцы, якую называюць агульнаіндаеўрапейскай. Пацверджаннем гэтай тэорыі з’яўляюцца шматлікія паралелі, агульныя элементы, уласцівыя розным мовам індаеўрапейскай сям’і: беларускае дзень, рускае день, польскае dzień, балгарскае ден, літоўскае dienâ, старажытнаіндыйскае dinam, лацінскае dies, старажытнаірландскае denus і г.д.; бел. тры, сербскахарвацкае три, чэшскае tri, англійскае three, старажытнаіндыйскае trayas (trini, tri), лацінскае trēs, іспанскае tres. Агульнаіндаеўрапейскае паходжанне маюць назвы роднасці (маці, дзед, зяць), назвы частак цела чалавека (зуб, кроў, мозг), назвы якасцей (жывы, сухі), лічбаў (тры, дзесяць) і многія іншыя.

Па меркаванні гісторыкаў, славяне выдзеліліся з індаеўрапейскага адзінства прыкладна ў ІІІ ― ІІ тысячагоддзях да н.э. Мову славян гэтага перыяду называюць агульнаславянскай. Агульнаславянская мова была неаднароднай, члянілася на дыялекты, межы паміж якімі сталі даволі выразнымі прыблізна ў сярэдзіне І тысячагоддзя н.э., што прывяло да ўтварэння ўсходнеславянскай, заходнеславянскай і паўднёваславянскай моўных супольнасцей.

Пасля прыняцця хрысціянства ў Х ст. у Кіеўскай Русі на аснове царкоўнай стараславянскай мовы і жывых народных гаворак узнікае старажытнаруская (усходнеславянская) літаратурная мова. Неабходна звярнуць увагу на тое, што гэта мова была агульнай для трох усходнеславянскіх народаў, у ёй адлюстроўваліся, сінтэзаваліся асаблівасці рускай, беларускай і ўкраінскай моў. На гэтай мове напісана «Слова пра паход Ігаравы», «Аповесць мінулых гадоў» і інш.

Станаўленне і развіццё беларускай мовы

Фарміраванне беларускай народнасці пачынаецца яшчэ ў VI ― VII стст. са славянскіх плямёнаў крывічоў, дрыгавічоў, радзімічаў, балцкіх плямёнаў, якія жылі на землях сучаснай Беларусі, і завяршаецца ў ХV ― XVI стст., у часы Вялікага княства Літоўскага (ВКЛ).

Разам з узнікненнем народнасці адбываецца станаўленне беларускай мовы. Мову, якая была дзяржаўнай у ВКЛ, цяпер называюць старабеларускай. Многія помнікі таго часу адлюстроўваюць шмат уласна беларускіх (у сучасным разуменні) моўных рыс.

Маюцца шматлікія падставы для таго, каб назваць ХV ― XVI стст. «залатым векам» беларускай культуры, мовы, літаратуры. У гэты час Ф. Скарына выдае першую ў гісторыі ўсходніх славян друкаваную кнігу (1517 г.), побач з Ф. Скарынай вядуць асветніцкую дзейнасць В. Цяпінскі, С. Будны, С. Полацкі, М. Сматрыцкі. Старабеларуская мова абслугоўвае свецкую, рэлігійную сферы жыцця, на ёй ствараюцца дзяржаўныя дакументы (Літоўская метрыка, Статут ВКЛ у трох рэдакцыях і інш.).

У выніку аб’яднання ВКЛ з Польшчай пасля Люблінскай уніі 1569 г. беларускія землі сталі часткай Рэчы Паспалітай. Беларуская мова паступова страчвае свае функцыі, выцясняецца з грамадскага жыцця. Варшаўскі сейм у 1696 г. прымае пастанову, паводле якой справавыя дакументы неабходна пісаць толькі на польскай мове. Гэта падзея адзначыла цэлае стагоддзе поўнага заняпаду беларускай мовы, якая захавалася толькі дзякуючы народным гаворкам, фальклору.

Падзеі канца ХVІІ ст. ― тры падзелы Рэчы Паспалітай і ўваход беларускіх земляў у склад Расійскай імперыі – не прывялі да афіцыйнага прызнання беларускай мовы. У 1840 г. царскі ўрад забараняе не толькі ўжыванне беларускай мовы ва ўстановах, але і саму назву Беларусь. Тэрыторыя нашай краіны ператвараецца ў Паўночна-Заходні край Расійскай імперыі.

Першыя крокі ў напрамку нацыянальнага самавызначэння робяцца ў асяроддзі беларуска-польскага асветніцтва першай паловы ХІХ ст. (Я. Чачот, Я. Баршчэўскі, В. Дунін-Марцінкевіч). Ідэі нацыянальнага адраджэння ўзмацняюцца і напаўняюцца новым зместам ў творчасці Ф. Багушэвіча, К. Каліноўскага, К. Каганца, Я. Купалы, М. Багдановіча, Я. Коласа, Цёткі, А. Гаруна і інш. (канец ХІХ ― пачатак ХХ ст.). У гэты час адбываецца фарміраванне новай беларускай мовы, у аснову якой ляглі жывыя народныя гаворкі цэнтральнай часткі Беларусі.