Новая беларуская літаратурная мова (канец ХVІІІ ст. – ХІХ ст.). Адносіны грамадскасці да беларускай мовы

савецкай рэспубліцы міжнароднага форуму (а канферэнцыя была прадстаўнічай!) – гэта значная падзея і ў грамадскім, і ў навуковым жыцці (як магчымасць падвесці вынікі мовазнаўчых даследаванняў за некалькі гадоў). У канферэнцыі бралі удзел усе вядучыя супрацоўнікі Інбелкульта: С.Некрашэвіч, М.Байкоў, Б. Эпімах-Шыпіла і інш.), прафесар БДУ П.Бузук, дацэнты Анатоль Багдановіч, І.Воўк-Левановіч, Л.Цвяткоў; настаўнікі педтэхнікумаў, выкладчыкі Беларускага камуністычнага універсітэта, сельгасакадэміі. Адзін з асноўных дакладаў

чытаў праф.Маск ун-та П.Растаргуеў, прысутнічалі прафесары з Ленінграда, Кіева, з Літвы, Латвіі, Польшчы, Чэхіі, Германіі. Не прыехалі, але даслалі прывітанні Б.Тарашкевіч (Вільня), рэктар Берлінскага ун-та М.Фасмер, Ян Бадуэн дэ Куртэнэ з Варшавы, Дзм.Ушакоў з Масквы, акадэмік Я.Карскі, член-кор. АН СССР Л.Шчэрба. Адным словам, паводле выказвання ізраільскага даследчыка Пола Вэкслера, канферэнцыя па мове, “якая яшчэ толькі некалькі гадоў таму назад не мела палітычнага прызнання, змагла выклікаць шмат зацікаўлення сярод айчынных і замежных навукоўцаў”. Такім чынам, гэты форум у значнай ступені меў агульнаславістычны характар. Гэта быў першы ў СССР лінгвістычны форум, прысвечаны адной з савецкіх моў. Канешне, там разглядаліся асобныя пытанні графікі і првапісу. Аднак галоўнай калізіяй канферэнцыі было сутыкненне дзвюх плыняў: прыхільнікаў хуткай радыкальнай рэформы (Я.Лёсік) і паслядоўнікаў памяркоўнага вырашэння гэтай праблемы (С.Некрашэвіч, А.Багдановіч, П. Растаргуеў). Дыскусія на канферэнцыя па асобных пунктах змяненняў вылілася ў грунтоўнае абмеркаванне розных (навуковых або практычных) аргументаў. Гэта парушыла статус канферэнцыі як практычнага мерапрыемства. Стала відавочна, што так лёгка і з наскоку, як гэта бачылася Лёсіку, рэфармаваць не ўдасца. У практычным плане канферэнцыя мала што дала. Затое была моцным імпульсам для лінгвістычных даследаванняў.

У выніку была створана Правапісная камісія, якая павінна была навукова абгрунтаваць і сфармуляваць змены.

У пачатку 1930 быў апублікаваны праект, паводле якога трэба было 1)размежаваць рэфармаванне графікі і правапісу; першачарговасць прызнаць за правапісам; 2) матэрыялы канферэнцыі 1926 лічыць неабавязковым, але аўтарытэтным матэрыялам; 3) прыняць пад увагу 10-гадовую паспяховую практыку выкарыстання правапісу Тарашкевіча і ўнесці толькі некаторыя праўкі у бок яго спрашчэння, а таксама дапоўніць нераспрацаванымі Тарашкевічам пытаннямі.

Арышты 1930 цалкам паралізавалі дзейнасць створанага ў лістападзе 1929 Інстытута мовазнаўства. На працягу года абсалютная большасць супрацоўнікаў гэтай установы была звольнена з пасад або арыштавана. Амаль усе навучальныя дапаможнікі па беларускай мове 1920-х гг.былі выведзены з ужытку. Навучаннне беларускай мове ў гэты час у школах, тэхнікумах, ВНУ адбывалася пры дапамозе падручных сродкаў.

4 мая 1933 на пасяджэнні бюро ЦК КПБ была створана спецыяльная “палітычная камісія па прагляду расійска-беларускага слоўніка і новых правіл правапісу беларускай мовы”, у якую ўвайшлі В.Шаранговіч, В.Жаброўскі, А.Чарвякоў, Дзм.Чарнушэвіч (нарком асветы), М.Ляўкоў, Посе, Брагінскі, Кудзелька. Канкрэтна аб працы гэтай камісіі мала што вядома.

З 29 чэрвеня па 4 ліпеня (1 тыдзень!) палітычная камісія бюро(!) ЦК у складзе А.Александровіча, М.Галадзеда (старшыня камісіі, 4 класы адукацыі!), Т.Домбаля (віцэ-прэзідэнт АН), А.Чарвякова, Чарнушэвіча і Шаранговіча правяла тры пасяджэнні, на якіх разглядала праект правапісу. Праўда, запрашалі і мовазнаўцаў, і давалі ім заданні (напр. прапрацаваць пытанне каб сл-зл часовы урад пісаць з малой літары; увесці ў правіла дзеепрыметнікі з “соціальным смыслом”, напр. пануючы клас замест пануючая кляса ці кляса, якая пануе).

8 жніўня 1933 на пасяджэнні бюро ЦК КПБ новы правапіс быў зацверджаны.

Як укараняўся правапіс. У Заходняй Беларусі – не прызналі. Беларускае навуковае таварыства ў Вільні прыняло спецыяльны пратэст. 8 снежня старшыня СНК Галадзед прыняў дэлегацыю пісьменнікаў і навуковых работнікаў і выступіў перад імі з прамовай аб гэтым правапісе як “дакуманце найвялікшай важнасці”, які “ўзбройвае масы на барацьбу за пралетарскі інтэрнацыяналізм” і паставіў перад інтэлігенцыяй задачу разгарнуць “найшырэйшую прапаганду палітычных задач рэформы беларускага