Происхождение лексики белорусского языка, страница 4

косы (дыял.) лазня (лiт). і. Спецыяльиае памяшканне, у якiм мыюiщ. i парiжца. 2. Мыццё такiм памятчкагiііi i ,ча.ня (дыял.) дiця якое 5СЮдЫ ўлезе, на— шкодзiць’ стаящ, (лiт.) на нагэх у вертыкальным становiшчы, не рухаючыся з месца’ i стаяць (дыял.) пасаду’;

3) ф а н е т ы ч н ы я дыялектызмы аюстоаюць фа-. нетычныя асаблiвасцi пэнай гаворкi: братачко, кеб, 6у55,

его, гостры;

4) гр а ма т ы ч н ы я дыялектызмы, у якiх адлюстрававы граматычныя асаблiвасцi гаворкi пэнай мясцовасцi:

ляжацьме, чытацьму, пiшыць, малюець, ку ра, гавора, а55цэ,

дарозi, пасвi55 конi;

5) словатваральныядыялектызмы слонысловы, што адрознiваюцца ад лiтаратурных некаторымi словатваральнымi марфемамi: па-мойску (па-мойму), вобу5’ (абутак), наранкё (ранiцай), стрывожьщца (устрывожыцца), тамака (там), настольн/ца (насТОльнiк).

дыялектызмы выкарыстоваюцца мове мастацкай лiтаратуры як сродак стварэнвя монага каларыту гтэўвай мясцовасцi або характарыстыкi дзеючых асоб: Верка 55сяг ды клала на мокры падаконнiк анучу, хадзiла пасля 55 па рог

выкручнала 55 цабэрак. (Пташ.) Андрэй Руды памог Апейку, тонам дасведчанага цярплiеа растлумачы55: <иКалякцi55 —

штоб нужду сялянскую адолець ла55чэй. Рэчаг, так сказацьи>. (і. М.)

§ 67. Спецыяльная лексiка

да спецыяльнай лексiкi адносяцца слонысловы, што жываюцда прадстанiкамi пэнай спецыяльнасцi цi галiны навукi.

разрад гэтай групъi лексiкi абмежаванага ўжывання ваходзяць тэрмiны i прафесiйыъiя слонысловы (прафесiяналiзмы).

Т э р м i н ы (лад. егшiпнў — гракiца, мяжа) — афiцыйна законеныя слонысловы, якiя дакладна абазначаюць паняццi розных галiн навукi, тэхнiкi, вытворчасцi, кулыуры, мастацтва. Напрыклад, у мовазнастве: выказнiк, назоўнiк, словазлучэнне; у матэматыцы: множнiк, плюс, iнтэграл;

батанiцы: зародак, грыбнiца, суквецце, сна дчыннасць. Тэрмiны бываюць агульнавядомыя i вузкаспеЦьЫльоі2.

Сукупнасць тэрмiнаў, якiмi карыстаюцца прадстанiкi пэнай галiны навукi, тэхнiкi, мастацтва, называюць т э р м iн

л о г i я й. Iснуюць медьщынская, юрыдычная, лiтаратуразна чая, сельскагасладарчая i iншьгя тэрмiналогii.

Тэрмiны знаходзяць адлюстраванне спецьияльных тэрмiналагiчных даведнiках i слонiках; вузкаспецыяльньия даюцца са стылiстычнымi паметами (заал., тэхн. i iнш.).

П р а ф е с i я н а л i З М Ы — гэта слонысловы, пашыраныя пера- важна ў вуснай мове прадстанiко пэнай прафесii або спецыяльнасцi. Яны называюць адгiаведныя гтрылады працьг, дЗеяннi, з’явы i г. д. Наггрыклад, у вуснай мове друкаро ужываюцца гiрафесiяналiзмы барабан друкарскай машьшы’, валь цы цЛiНдрыЧНыя валкi друкарскай машыне’, талер руХоМаЯ металiчная плiта друкарскай машьше,

якой замацотваецца набор’, пальцы друкарскай машыны, якая прымае надрукаваныя аркушы’. Маракi

партовьгя грузчыкi жываюць словы-каманды вiра май!’, майна гiускаЙ!, i iнш.

Прафесiяналiзмы знаходзяiща па-за межамi лексiкi беларускай лiтаратурнай мовы; iх значэннi не ключаны слонiкi. Але прафесiяналiзмы выкарыстоваюцца гтiсьменнiкамi i паэтамi для стварэння прадзiвага мастацкага кантэксту: Прыла ды простыя, але бярог Лукаш i стрэльбiну сваю, i рог, i то рбу ,галяўнiчую, у якой чаго, чаго там толькi

было! Прынадаў розных на звяроў, сiлкоў, гаючых траў з

лясоў, балот, якiх, ба дай, i ў лекараў няма, і вабiкаў

птушак. (М. Т.) Многа рэек лас цёрлася за доўгiя га ды, пагнулiся кастылi, тысячы буксаў перагарэлi, паз’ езджаны сотнi паравозаў, а чалавечае жьщцё — крэмень: нi я.iу сонца, нi вятры, нЕ завеЕ. (Лыньк.)

§ 68. Жаргошiая лексiка

Жарго иную лексiку складаюць жарго ны (фраиц. 5агоп — умоная гаворка), да якiх адносiцда сукупнасць

эразумелых толькi людзям аднолькавых цi блiзкiх сацыяльных, прафесiйных або бы’гавых iнтарэса. Такiя слонысловы выкарЫстоваюдца замест агульнажывальнЫих пера- важна вуснай мове злачынца, салдат, студэнта, вучняў

iншых груп людзей. Напрыклад: пахан, паланя

лiдэр сярод турэМшчыка’, дзед апошшIга году службы ва Зброеных сiлах’, пара i пара гадзiны занятка’, здуць задание з чужой работы’, зрэзацца вытрымаць экзамену, Залiку’

Жаргонныя слонысловы робяць лiтаратурную мову незразумелай, непрыгожай, таму iх трэба пазбягаць. Аднак яны могуць уводзiцда пiсьмекнiкам у мастацкi тэкст (кацтэкст)

характарыстыкi дзеючых асоб або таго асяроддзя, у

знаходЗяцца героi: За вочы 6ыў Мядзведзь. У вочы — Андрэй АндрэевЕч. Атаман, бацька, ,шпаня. (Лыньк.) Як